Op 25 april zal in Driebergen het vierde gesprekscafé over leven en sterven van start gaan. Dit maandelijks te houden gesprekscafé vindt plaats in de Gemeentezaal van de Pauluskerk, Rijsenburgselaan 2a, Driebergen
Iedereen is welkom, los van leeftijd of gezindte
Data: 25 april, 27 juni, 6 juni, 29 augustus, 26 september, 31 oktober, 28 november
Tijd: 14.45 tot 16.15 uur
Kosten: 1,50 voor koffie of thee
LONGARTS SANDER DE HOSSON
pleit voor meer openheid over de dood. Artsen gaan niet zelden nogal krampachtig om met het praten over het stervensproces en de dood, terwijl hun patiënten vaak wel baat hebben bij openheid hierover.
”Het leven beschermen’ is tot stand gekomen n.a.v. de ontwikkelingen in Zwitserland rond ‘hulp bij zelfdoding’
Wie zich bezighoudt met deze thematiek, ziet de maatschappelijke acceptatie, ook in Nederland, toenemen om mensenlevens kunstmatig te (laten) beëindigen. Allerlei motieven, gedachten en veronderstellingen kunnen daarbij een rol spelen.
De arts en psychiater Peter Selg beschrijft het uitgangspunt van de antroposofische geneeskunde: de inzet voor het leven en de levenskrachten van de individuele mens in zijn levensloop. Behandeling is altijd gericht op genezing. Een antroposofisch arts kan medicijnen inzetten die positief werken op de levenskrachten en tegelijk het lijden verzachten, met behoud van het bewustzijn. Bewustzijn is van groot belang bij het sterven, ook voor het leven nà de dood. Een aspect dat in de maatschappelijke discussie meer aandacht verdient.
Sergej Prokofieff bespreekt de artsen-eed van Hippokrates in het kader van door de arts te verlenen euthanasie. Ook de achtergronden en gevolgen van zelfdoding komen helder vanuit zijn antroposofische visie naar voren. Zelfdoding lijkt een vrije daad, euthanasie een vrije keuze, maar is dat zo?
De Nederlandse vertaling is van Hylke Brandts Buys.
Uitgave van Nearchus, ISBN 978-94-92326-28-7 U kunt het boekje zo bestellen: klik hier.
Als woorden tekortschietenIn november 2018 verscheen bij uitgeverij Pumbo een inspirerend en praktisch boek over de begeleiding van stervenden met beeldende therapie: “Beeldende begeleiding in de laatste levensfase” (ISBN 9789082913408)
Meer hierover kunt u lezen op de website van Karin Brandt (klik hier).
Daar zijn ook allerlei video’s te zien over deze vorm van begeleiding van mensen kort voor hun sterven.
Een preview van het boek (PDF) vindt u hier.
Voor me ligt ‘Drempel’ 2018 / 2019. Een speciale uitgave van het Landelijk Expertisecentrum Sterven, zo lees ik op de voorkant van het glossy blad dat 106 bladzijden telt.
In het voorwoord meldt Ineke Koedam, bestuursvoorzitter van het expertisecentrum en hoofdredacteur van het blad: ‘In Drempel nemen wij u mee in de betekenisvolle ervaringen, voor, tijdens en na het sterven.’ En: ‘Wanneer wij het weten uit te houden in het niet-weten, zullen we ons kunnen openen voor het nieuwe. Het nieuwe dat zich in het verborgene van deze overgang schuilhoudt en waar ieders verlangen naar uit gaat, dwars door de angst heen.’
Op grond van deze beeldende beschrijvingen verwacht ik tweeërlei. Ten eerste, een open benadering van het sterven en de dood, zonder dogmatische standpunten. En ten tweede, nieuwe, geruststellende perspectieven op sterven en dood.
‘Drempel’ stelt in beide verwachtingen niet teleur. De vele persoonlijke beschrijvingen van ervaringen met het sterven en de dood, ademen een open sfeer die recht doet aan het adagium ‘leven met sterven’, iets dat in al zijn vanzelfsprekendheid toch nog bijzonder is en in wezen een kunstzinnige aanpak vraagt.
Naast de persoonlijke ervaringen biedt het blad een achttal lezenswaardige artikelen met meer objectieve informatie. Zoals:
Onder deze categorie valt ook het artikel van Pim van Lommel over levenseinde-ervaringen en bijna-doodervaringen, onder de titel ‘Sterven is net zo normaal als geboren worden’.
Veelzijdig en informatief is Drempel zeker. De veelzijdigheid wordt bevestigd door de ruime spreiding die we zien bij de sponsors (er staan geen advertenties in het blad): van de Iona Stichting, via onder meer een kloosterorde, een uitvaartonderneming, tot het UMC in Amsterdam.
Het is gelukkig zeer aan de tijd om het sterven en de dood te normaliseren en te humaniseren. Drempel draagt daar ondubbelzinnig aan bij.
Drempel is te bestellen via www.drempelmagazine.nl
Prijs: €8,95.
inleiding Ronald van Viersen
euritmie Martine Meursing en Cantal HeijdemaN
spreekkunst Manjo Joosten
violiste Arwen Terlou, muziek van Ysaye en Bach
glazenier Peter Vormer
Dit boekje gaat over de ‘uitwendige therapie’ zoals die is ontwikkeld door antroposofische verpleegkundigen speciaal voor de stervensfase. Uitwendige therapie is complementaire zorg, die zich richt op verbetering van de kwaliteit van leven in de laatste fase. Bij de verschillende behandelingen wordt gebruik gemaakt van natuurlijke ingrediënten – middelen als kruiden en oliën die verzachten en heilzaam werken. Liefdevolle aanraking en verzorging met deze middelen zorgt voor troostende warmte en meer innerlijke harmonie. Het gevoel van geborgenheid dat ontstaat helpt bij het loslaten.
Het boekje (44 pagina’s) vormt een praktische handreiking voor de directe naasten, mensen die in een hospice werken en thuiszorg-medewerkers.
Inspirerend zijn bijzondere momenten uit de praktijk beschreven.
Uitgave: Reith | Hendriks & partners
ISBN 978 908 154 9301
Tijdens het gesprekscafé kwamen we op ‘versterven’ als manier om in eigen regie te overlijden. Daarbij bracht iemand een eigen ervaring in, die ons allemaal raakte. Voor mij aanleiding om het betreffende echtpaar thuis te interviewen. Daar mocht ik ook een deel van de DVD met de gesprekken zien, die door de familie met Vader in de periode voor zijn dood waren gevoerd.
Hoe zijn die gesprekken met Vader ontstaan?
“Het speelde al langer door mijn hoofd: ‘Mijn vader wordt oud, we moeten hem nu toch eens vragen hoe zijn leven is geweest. Hij weet nog zoveel van vroeger, dat mag niet verloren gaan’. Vanuit dat idee heb ik met alle familieleden besproken of ze wilden meewerken aan gesprekken met vader, die we dan zouden filmen. Bijna iedereen heeft meegewerkt, één kleinkind was op wereldreis. Ik heb toen mijn vader’s leven ingedeeld in periodes en bedacht de onderwerpen die daarbij zouden passen. Iedereen heeft een bepaalde levensperiode met vader besproken, waarbij hij of zij zelf vragen rond die onderwerpen bedacht. We hebben op drie zaterdagen 2 uur met hem gepraat en alles is opgenomen. Er was een lichte en hartelijke stemming. Het was heel rijk om dat zo samen te doen, ook voor vader, die zelf niet meer zo goed zijn levensverhaal kon overzien. Hij was heel helder en kon goed op de vragen ingaan. We kregen een indruk hoe vitaal hij nog was, maar ja, hij fietste tot kort daarvoor dagelijks nog 10 kilometer, of wandelde een uur lang, hoewel hij al in de negentig was!”
Hoe was het voor hem, om dit te doen?
“Hij werkte volop mee – en verraste ons ook. Na het eerste gesprek stond hij ineens op, liep naar het kabinet, haalde er een papier uit en las het ons voor. Het was een verklaring dat voor hem het leven wel voltooid was. Zorgen voor zijn vrouw hoefde niet meer nu zij was overleden, hij was niet meer zo mobiel nu hij met een rollator moest lopen en fietsen helemaal niet meer ging, hij kon niet meer volgen waar zijn kleinkinderen mee bezig waren. Zijn verjaardag vieren op de boot, zoals al heel lang gebeurd was, zou niet meer kunnen omdat hij met zijn rollator niet meer aan boord kon komen. Uitdrukkelijk maakte hij kenbaar: laat me gaan, ook reanimeren hoeft niet meer. Hij had zelfs een kopietje ervan gemaakt voor iedereen. Hij deed dat na het tweede gesprek nog eens.”
En toen?
“Een nichtje van me is huisarts. Zij vroeg hem of hij dan direct wilde sterven. ‘Nee, maar als het moment daar is, is het goed’. Achteraf kregen we pas in de gaten, dat hij vanaf dat moment bijna niet meer at. Heel sober. Eerst merk je dat niet, maar ik kwam elke week met een bak Chinees eten bij hem langs, en realiseerde me ineens: ‘Wacht eens eventjes, ik zit dit in mijn eentje te eten…’ Vader heeft daar nooit iets over losgelaten, hij deed het gewoon. Hij dronk wel een beetje.
Hoe lang heeft dat geduurd?
“Die gesprekken waren in januari, en zo rond eind juli, begin augustus, ging het zo slecht met hem dat we met elkaar een rooster hebben gemaakt, zodat er continu iemand bij hem kon zijn. Er is ook wat thuiszorg ingezet. Hij kwam toen zijn bed niet meer uit en hallucineerde soms. Hij zei op een bepaald moment wat bozig, dat hij niet onnodig in leven gehouden wilde worden, voor hem was het genoeg. We spraken af dat de huisarts maandag langs zou komen. Daar waren wij, zijn drie kinderen, die met de arts spraken over zijn euthanasiewens. Eerder had hij dat zelf al met de arts besproken. De arts zei: ‘Het is goed,ik zal het proces ervoor in gang zetten’. Wij gingen weer naar vader terug, en zagen nog net hoe hij zijn laatste adem uitblies. De strijd was gestreden.
Over zijn uitvaart had hij nog wel aangegeven, dat hij verwachtte dat iedereen dan wat zou zeggen. Zo hebben we het ook gedaan, van jong tot oud. Zijn as hebben we, samen met die van moeder, uitgestrooid op het punt waar de Hollandse IJssel uitstroomt in de Maas – daar ligt ook onze boot waar hij zo graag kwam. Zo wilde hij dat. Vader heeft als jonge man een periode lang op zee gevaren.
En hoe was het voor jullie om met hem over zijn leven te praten?
We hebben dit ongeveer een jaar lang voorbereid, we moesten eerst goed bedenken hoe we dit wilden doen. Hij was altijd heel alert, hield de politiek bij, gebruikte allerlei nieuwe snufjes zoals de chipknip als eerste, om mensen te prikkelen met de tijd mee te gaan. Maar toen hij een rollator moest gebruiken veranderde zijn leven toch wel. Veel wat voor hem waardevol was geweest viel weg.
Die gesprekken waren fijn om te doen. Achteraf zijn we in veel opzichten blij dat we dit met hem gedaan hebben. Het is gedocumenteerd, het geeft een mooi beeld van hoe hij was. Weet je, we hadden puur de opzet om hem over zijn leven en over de familie-geschiedenis te vragen nu het nog kon, het was niet bedoeld als afscheid. Pas na die eerste ochtend, waarbij hij ineens met die verklaring kwam, werden we wakker. Het was kostbaar voor ons allemaal.
In Voltooid leven spreekt Els van Wijngaarden met ouderen die hun leven ‘voltooid’ achten. Hoewel ze niet terminaal of psychiatrisch ziek zijn, lijden ze aan het leven en hebben het gevoel dat ze domweg zitten te wachten op de dood. De oorzaken zijn uiteenlopend: soms lukt het hen niet meer om echt verbinding te maken met de personen om hen heen, alsof ze door een omgekeerde verrekijken naar de wereld kijken. Sommigen voelen zich uitgerangeerd: het leven gaat door, maar zij staan aan de zijlijn. Anderen zijn vooral bang hun onafhankelijkheid te verliezen. Er zit voor hen maar één ding op: de controle terugpakken. Het zelfverkozen levenseinde als vlucht vooruit.
Van Wijngaarden sprak uitvoerig met hen over herinneringen, spijt en tevredenheid, twijfels, hoop, tragiek en dilemma’s – en over hun wens om te sterven. In dit boek stelt ze vragen die horen tot de meest elementaire van ons bestaan: Wat is een goed leven, en wanneer is het voltooid? En hoe gaan we, individueel en als samenleving, o met ouderdom en de dood?
Els van Wijngaarden is als docent en onderzoeker verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek. Daar is zij eind 2016 gepromoveerd op ‘de ervaringswereld van het voltooide leven’. Haar onderzoek is uniek: wereldwijd is zij de eerste wetenschapper die ouderen zo indringend over dit onderwerp heeft bevraagd. Haar onderzoek werd in mei 2017 bekroond met een Dissertatieprijs van de Stichting Praemium Erasmianum.
Uitgeverij Atlas contact
ISBN 978 90 450 3304 4
Ze is van goede komaf, vertelt ze me. Ze woonde ooit met haar gezin in een mooi huis in Kabul; haar man bekleedde een hoge positie. Toen hij werd opgepakt, vluchtte ze met hun drie zonen uit Afghanistan naar Pakistan. Ook daar, in een kamp, voelden ze zich niet veilig. Zo kwamen ze uiteindelijk samen in Nederland terecht. Zij opende een naaiatelier en leerde haar zonen hun eigen brood te verdienen.
Een van hen spreekt aardig Nederlands en tolkt voor haar, nu ze in het hospice ligt. Op een dag vraagt ze me: “Zou u met me willen bidden?” Verrast zeg ik: “Ik ben christen, wat jammer dat ik geen islamitisch gebed ken!” “Er is maar één God voor ons allen. Bid zoals u dat gewend bent, het zal me helpen.” Ontroerd bid ik het Onze Vader voor haar.
Met een gevoel van diepe eerbied verlaat ik de kamer.