In Trouw van 31 augustus staat een opiniestuk over Voltooid leven van Annemarieke van der Woude.
Actueel en informatief genoeg om via een link te kunnen lezen: Klik hier
Cursus: Hoe kleuren je levenservaringen
je kijk op de oude dag en de dood?
Hoe vind je het om ouder te worden; ervaar je het als een rijkdom of vind je oud-worden voornamelijk lastig?
Hoe is het om niet meer te kunnen wat je vroeger kon?
Vraag je je af wat voor zin je leven op dit lagere pitje nog heeft?
In deze cursus gaan we onderzoeken hoe onze kijk op de oude dag en op het einde van het leven gekleurd is door onze levenservaringen. Groeide je op in de oorlog? Had je een zieke broer of zus? Werd je jong geconfronteerd met de plotselinge dood van naaste familie? Zag je het verdriet van je ouders over het verlies van vrienden aan aids of aan zelfmoord? Samen gaan we in gesprek over de mooie en de beangstigende voorbeelden die we in de loop van onze lange levens tegengekomen zijn. Helderheid over die voorbeelden geeft ons een kans om ons af te vragen wat wij zelf willen voorleven voor de jongere generaties. Welke innerlijke kwaliteiten mogen we nog (verder) ontwikkelen om goed te leven met de dood in zicht? Wat wacht er nog om afgemaakt te worden? Hoe spreken we met onze kinderen over ons naderende levenseinde?
We zullen soms individueel werken, soms in kleine groepjes en soms in de hele groep met onze groeps- en- lotgenoten ervaringen delen.
Groepsgrootte: 6-8 deelnemers
Totaal 7 bijeenkomsten: 19 oktober, 2, 16 en 30 november
14 december, 11 en 25 januari
Tijd: 14:30-16:30 met inloop vanaf 14:00 uur
Deze cursus wordt gegeven door Johan Vaatstra en Flora IngenHousz.
Kosten: totaal 70 euro.
Inschrijving door een mail te sturen naar floraimsw@gmail.com
en € 70 te storten naar haar rekening: NL82 RABO 0126 0897 52
Inschrijving is definitief na betaling.
Plaats: De Pauluskerk, Rijsenburgselaan 2a, Driebergen
Voor vragen: bel Johan Vaatstra op 06 46 44 13 11
Opengaande vergezichten
Margarete van den Brink
Als mensen met wie we nauw verbonden zijn sterven, kan hun weg naar de dood ons belangrijke inzichten geven. Aan hen ervaren wij dat in ons geestelijke krachten leven die de gebrekkig wordende lichamelijkheid overstijgen en innerlijke wijsheid en liefde creëren. De blik en het bewustzijn verruimen zich naar een andere werkelijkheid die na de dood verder opengaat. Aan de hand van waargebeurde levenssituaties en kennis vanuit de geestes-wetenschap, laat de auteur zien hoe een dergelijk proces zich voltrekt en hoe anderen daarbij behulpzaam kunnen zijn. Naast mooie en ontroerende levensverhalen worden ook praktische inzichten gegeven die zowel in de professionele als in de persoonlijke levens-sfeer gebruikt kunnen worden bij het begeleiden van mensen die gaan sterven.
Dit boek sluit direct aan bij het veelgelezen boek dat Margarete van den Brink eerder samen met Hans Stolp schreef: Omgaan met gestorvenen. Leven voorbij de dood (Uitgeverij Ankh-Hermes).
Opengaande vergezichten is in herdruk uitgegeven bij uitgeverij Nearchus
ISBN 9789492326225
‘Ik begrijp niets van dat wegstoppen’
LONGARTS SANDER DE HOSSON
pleit voor meer openheid over de dood. Artsen gaan niet zelden nogal krampachtig om met het praten over het stervensproces en de dood, terwijl hun patiënten vaak wel baat hebben bij openheid hierover.
Het leven beschermen
Geneeskundige ethiek en hulp bij zelfdoding
Peter Selg en Sergej Prokofieff
”Het leven beschermen’ is tot stand gekomen n.a.v. de ontwikkelingen in Zwitserland rond ‘hulp bij zelfdoding’
Wie zich bezighoudt met deze thematiek, ziet de maatschappelijke acceptatie, ook in Nederland, toenemen om mensenlevens kunstmatig te (laten) beëindigen. Allerlei motieven, gedachten en veronderstellingen kunnen daarbij een rol spelen.
De arts en psychiater Peter Selg beschrijft het uitgangspunt van de antroposofische geneeskunde: de inzet voor het leven en de levenskrachten van de individuele mens in zijn levensloop. Behandeling is altijd gericht op genezing. Een antroposofisch arts kan medicijnen inzetten die positief werken op de levenskrachten en tegelijk het lijden verzachten, met behoud van het bewustzijn. Bewustzijn is van groot belang bij het sterven, ook voor het leven nà de dood. Een aspect dat in de maatschappelijke discussie meer aandacht verdient.
Sergej Prokofieff bespreekt de artsen-eed van Hippokrates in het kader van door de arts te verlenen euthanasie. Ook de achtergronden en gevolgen van zelfdoding komen helder vanuit zijn antroposofische visie naar voren. Zelfdoding lijkt een vrije daad, euthanasie een vrije keuze, maar is dat zo?
De Nederlandse vertaling is van Hylke Brandts Buys.
Uitgave van Nearchus, ISBN 978-94-92326-28-7 U kunt het boekje zo bestellen: klik hier.
Beeldende begeleiding in de laatste levensfase
Als woorden tekortschieten
auteur: Karin Brandt
In november 2018 verscheen bij uitgeverij Pumbo een inspirerend en praktisch boek over de begeleiding van stervenden met beeldende therapie: “Beeldende begeleiding in de laatste levensfase” (ISBN 9789082913408)
Meer hierover kunt u lezen op de website van Karin Brandt (klik hier).
Daar zijn ook allerlei video’s te zien over deze vorm van begeleiding van mensen kort voor hun sterven.
Een preview van het boek (PDF) vindt u hier.
Drempel – over leven met sterven
Thom Kloes
Voor me ligt ‘Drempel’ 2018 / 2019. Een speciale uitgave van het Landelijk Expertisecentrum Sterven, zo lees ik op de voorkant van het glossy blad dat 106 bladzijden telt.
In het voorwoord meldt Ineke Koedam, bestuursvoorzitter van het expertisecentrum en hoofdredacteur van het blad: ‘In Drempel nemen wij u mee in de betekenisvolle ervaringen, voor, tijdens en na het sterven.’ En: ‘Wanneer wij het weten uit te houden in het niet-weten, zullen we ons kunnen openen voor het nieuwe. Het nieuwe dat zich in het verborgene van deze overgang schuilhoudt en waar ieders verlangen naar uit gaat, dwars door de angst heen.’
Op grond van deze beeldende beschrijvingen verwacht ik tweeërlei. Ten eerste, een open benadering van het sterven en de dood, zonder dogmatische standpunten. En ten tweede, nieuwe, geruststellende perspectieven op sterven en dood.
‘Drempel’ stelt in beide verwachtingen niet teleur. De vele persoonlijke beschrijvingen van ervaringen met het sterven en de dood, ademen een open sfeer die recht doet aan het adagium ‘leven met sterven’, iets dat in al zijn vanzelfsprekendheid toch nog bijzonder is en in wezen een kunstzinnige aanpak vraagt.
Naast de persoonlijke ervaringen biedt het blad een achttal lezenswaardige artikelen met meer objectieve informatie. Zoals:
- wat gebeurt er als iemand sterft;
- wat zijn de signalen waardoor we weten dat ‘het moment’ nadert;
- vier aspecten van het zelfgekozen levenseinde;
- hoe rituelen het sterven kunnen verlichten;
- spirituele tradities binnen verschillende culturen.
Onder deze categorie valt ook het artikel van Pim van Lommel over levenseinde-ervaringen en bijna-doodervaringen, onder de titel ‘Sterven is net zo normaal als geboren worden’.
Veelzijdig en informatief is Drempel zeker. De veelzijdigheid wordt bevestigd door de ruime spreiding die we zien bij de sponsors (er staan geen advertenties in het blad): van de Iona Stichting, via onder meer een kloosterorde, een uitvaartonderneming, tot het UMC in Amsterdam.
Het is gelukkig zeer aan de tijd om het sterven en de dood te normaliseren en te humaniseren. Drempel draagt daar ondubbelzinnig aan bij.
Drempel is te bestellen via www.drempelmagazine.nl
Prijs: €8,95.
Kunst tilt op
in verbinding met de gestorvenen
in Zutphen
…als je weggegaan bent… vind ik je…
inleiding Ronald van Viersen
euritmie Martine Meursing en Cantal HeijdemaN
spreekkunst Manjo Joosten
violiste Arwen Terlou, muziek van Ysaye en Bach
glazenier Peter Vormer
organisatie: Antroposofische ledengroep Arnhem in samenwerking met
stichting Uit eigen beweging en praktijk Hand in hand
Bijzondere momenten
Toke Bezuijen
Dit boekje gaat over de ‘uitwendige therapie’ zoals die is ontwikkeld door antroposofische verpleegkundigen speciaal voor de stervensfase. Uitwendige therapie is complementaire zorg, die zich richt op verbetering van de kwaliteit van leven in de laatste fase. Bij de verschillende behandelingen wordt gebruik gemaakt van natuurlijke ingrediënten – middelen als kruiden en oliën die verzachten en heilzaam werken. Liefdevolle aanraking en verzorging met deze middelen zorgt voor troostende warmte en meer innerlijke harmonie. Het gevoel van geborgenheid dat ontstaat helpt bij het loslaten.
Het boekje (44 pagina’s) vormt een praktische handreiking voor de directe naasten, mensen die in een hospice werken en thuiszorg-medewerkers.
Inspirerend zijn bijzondere momenten uit de praktijk beschreven.
Uitgave: Reith | Hendriks & partners
ISBN 978 908 154 9301
Een bijzonder familie-initiatief
Ingrid Deij
Tijdens het gesprekscafé kwamen we op ‘versterven’ als manier om in eigen regie te overlijden. Daarbij bracht iemand een eigen ervaring in, die ons allemaal raakte. Voor mij aanleiding om het betreffende echtpaar thuis te interviewen. Daar mocht ik ook een deel van de DVD met de gesprekken zien, die door de familie met Vader in de periode voor zijn dood waren gevoerd.
Hoe zijn die gesprekken met Vader ontstaan?
“Het speelde al langer door mijn hoofd: ‘Mijn vader wordt oud, we moeten hem nu toch eens vragen hoe zijn leven is geweest. Hij weet nog zoveel van vroeger, dat mag niet verloren gaan’. Vanuit dat idee heb ik met alle familieleden besproken of ze wilden meewerken aan gesprekken met vader, die we dan zouden filmen. Bijna iedereen heeft meegewerkt, één kleinkind was op wereldreis. Ik heb toen mijn vader’s leven ingedeeld in periodes en bedacht de onderwerpen die daarbij zouden passen. Iedereen heeft een bepaalde levensperiode met vader besproken, waarbij hij of zij zelf vragen rond die onderwerpen bedacht. We hebben op drie zaterdagen 2 uur met hem gepraat en alles is opgenomen. Er was een lichte en hartelijke stemming. Het was heel rijk om dat zo samen te doen, ook voor vader, die zelf niet meer zo goed zijn levensverhaal kon overzien. Hij was heel helder en kon goed op de vragen ingaan. We kregen een indruk hoe vitaal hij nog was, maar ja, hij fietste tot kort daarvoor dagelijks nog 10 kilometer, of wandelde een uur lang, hoewel hij al in de negentig was!”
Hoe was het voor hem, om dit te doen?
“Hij werkte volop mee – en verraste ons ook. Na het eerste gesprek stond hij ineens op, liep naar het kabinet, haalde er een papier uit en las het ons voor. Het was een verklaring dat voor hem het leven wel voltooid was. Zorgen voor zijn vrouw hoefde niet meer nu zij was overleden, hij was niet meer zo mobiel nu hij met een rollator moest lopen en fietsen helemaal niet meer ging, hij kon niet meer volgen waar zijn kleinkinderen mee bezig waren. Zijn verjaardag vieren op de boot, zoals al heel lang gebeurd was, zou niet meer kunnen omdat hij met zijn rollator niet meer aan boord kon komen. Uitdrukkelijk maakte hij kenbaar: laat me gaan, ook reanimeren hoeft niet meer. Hij had zelfs een kopietje ervan gemaakt voor iedereen. Hij deed dat na het tweede gesprek nog eens.”
En toen?
“Een nichtje van me is huisarts. Zij vroeg hem of hij dan direct wilde sterven. ‘Nee, maar als het moment daar is, is het goed’. Achteraf kregen we pas in de gaten, dat hij vanaf dat moment bijna niet meer at. Heel sober. Eerst merk je dat niet, maar ik kwam elke week met een bak Chinees eten bij hem langs, en realiseerde me ineens: ‘Wacht eens eventjes, ik zit dit in mijn eentje te eten…’ Vader heeft daar nooit iets over losgelaten, hij deed het gewoon. Hij dronk wel een beetje.
Hoe lang heeft dat geduurd?
“Die gesprekken waren in januari, en zo rond eind juli, begin augustus, ging het zo slecht met hem dat we met elkaar een rooster hebben gemaakt, zodat er continu iemand bij hem kon zijn. Er is ook wat thuiszorg ingezet. Hij kwam toen zijn bed niet meer uit en hallucineerde soms. Hij zei op een bepaald moment wat bozig, dat hij niet onnodig in leven gehouden wilde worden, voor hem was het genoeg. We spraken af dat de huisarts maandag langs zou komen. Daar waren wij, zijn drie kinderen, die met de arts spraken over zijn euthanasiewens. Eerder had hij dat zelf al met de arts besproken. De arts zei: ‘Het is goed,ik zal het proces ervoor in gang zetten’. Wij gingen weer naar vader terug, en zagen nog net hoe hij zijn laatste adem uitblies. De strijd was gestreden.
Over zijn uitvaart had hij nog wel aangegeven, dat hij verwachtte dat iedereen dan wat zou zeggen. Zo hebben we het ook gedaan, van jong tot oud. Zijn as hebben we, samen met die van moeder, uitgestrooid op het punt waar de Hollandse IJssel uitstroomt in de Maas – daar ligt ook onze boot waar hij zo graag kwam. Zo wilde hij dat. Vader heeft als jonge man een periode lang op zee gevaren.
En hoe was het voor jullie om met hem over zijn leven te praten?
We hebben dit ongeveer een jaar lang voorbereid, we moesten eerst goed bedenken hoe we dit wilden doen. Hij was altijd heel alert, hield de politiek bij, gebruikte allerlei nieuwe snufjes zoals de chipknip als eerste, om mensen te prikkelen met de tijd mee te gaan. Maar toen hij een rollator moest gebruiken veranderde zijn leven toch wel. Veel wat voor hem waardevol was geweest viel weg.
Die gesprekken waren fijn om te doen. Achteraf zijn we in veel opzichten blij dat we dit met hem gedaan hebben. Het is gedocumenteerd, het geeft een mooi beeld van hoe hij was. Weet je, we hadden puur de opzet om hem over zijn leven en over de familie-geschiedenis te vragen nu het nog kon, het was niet bedoeld als afscheid. Pas na die eerste ochtend, waarbij hij ineens met die verklaring kwam, werden we wakker. Het was kostbaar voor ons allemaal.